Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri
Minâre yerine çanlar asıldı Mescid mihrâbına ayak basıldı Toprağından bin bereket kesildi Kurudu sünbülün denin Ahıska Ahıskalı Âşık Garib
“Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri” konusu, bir Türk mimar olarak çok üzüldüğüm, içimi burkan bir konu aslında.
İlk incelediğim kiliseye çevrilen Türk yapısı, 2010 senesinde Sofya’da Mimar Sinan’ın eseri olan Sofu Mehmed Paşa Câmii, bilinen adıyla Kara Câmi oldu. Tanınmaz bir hale gelmiş, dış görünüşünde Türk mimarisine ait hiçbir iz bırakılmamış.
Beni en çok etkileyen, hüzünlendiren ve düşündüren câmilerden biri oldu. Sonrasında acaba kiliseye çevrilen başka câmiler de olmuş mu diye kendi kendime sorarak araştırmaya başladım.
İlk olarak yayınlanmış kitaplardan, makalelerden, üzerine çalışılmış dönüştürülen mimari eserleri listeledim. Amacım genel tabloyu görmek ve hangi ülkede kaç eserin çevrildiğini ve bunların mimarisinde nelerin değiştirildiğini tespit etmekti.
Çalışma yöntemi ve usul olarak her zaman merhum Ekrem Hakkı Ayverdi’yi örnek alıyorum. Literatür taraması, arşiv araştırması ve yerinde inceleme; bunlardan biri eksik olursa çalışma yarım kalıyor.
Önce Macaristan, Bulgaristan ve Yunanistan’a yoğunlaştım, çünkü en çok kiliseye dönüştürülen yapılar bu 3 ülkede yer alıyor.
Literatür taramasının ardından yaptığım saha araştırmalarıyla tespit ettiğim eserlerin hemen hemen tamamını yerinde inceleyerek yazmaya başladım. Pek çoğunun rölövelerini çıkarttım, fotoğrafladım. Kitaptaki çizimlerde dilbirliği olması için rölövesi yayınlanmış olan yapıların çizimlerini tekrar yaptım. Hakkında yeterli bilgiye sahip olduğumuz eserlerin restitüsyonlarını da hazırladım.
Sırbistan 
Makedonya 
Bulgaristan 
Yunanistan 
Yunanistan
Çalışmamdaki ilk aşama Balkan ülkeleri idi, 70 civarında eser tesbit etmiştim ve 2013’te kitap haline de gelmişti ancak sürekli yeni eserler çıkması sebebiyle basımı ertelemek zorunda kaldık.
Sonraki yıllarda çalışma alanımın gelişmesiyle Balkan ülkelerinin dışında Cezayir, Ukrayna, Kırım, Gürcistan ve Ermenistan’da da kiliseye dönüştürülen Türk eseri olduğu ortaya çıktı.
Araştırmalarımı Nisan 2017’de Prof. Dr. Semavi Eyice hocamıza takdim ettim, çok memnun oldu ve takdim yazma lütfunda bulundu. Vefatından önce asistanı Ayşenur Hanım’a, kitabın basılıp basılmadığını da sormuş, basıldığını görmek nasip olmadı hocamıza. Kabri nûr, mekânı cennet olsun.
10 yıllık çalışma neticesinde, Osmanlı coğrafyasındaki 19 ülkede, temelden Türk eseri olarak inşâ edilip Türkler çekildikten sonra kiliseye dönüştürülen 334 mimari yapı olduğu ortaya çıktı.
Azerbaycan, Bosna Hersek, Bulgaristan, Cezâyir, Ermenistan, Güney Kıbrıs, Gürcistan, Hırvatistan, Karadağ, Kırım, Kosova, Macaristan, Makedonya, Moldova, Romanya, Sırbistan, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan …
“Allah bu millete bir daha böyle bir kitap yazdırmasın”
“Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri” kitabı, İ. Aydın Yüksel hocamın teşviki ve Prof. Dr. Semavi Eyice’nin takdimiyle, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin bânîsi olduğu İstanbul Fetih Cemiyeti’nin 70. yılında Sâhib’ül-Hayrât iki Türk’ün sâyesinde basıldı, şükürler olsun.
Şimdi Türk Mimârîsi Araştırma Merkezi olarak bu konuyu özet halinde anlatan internet sayfası hazırlıyoruz: turkmimarisi.org.tr/kilise
Ayrıca, kiliseye çevrilen Türk eserleri konusunda devletimizin ilgili kurumlarına sunum yaptım, araştırmalarımı paylaştım. Ayasofya Câmii gündeme gelince konunun önemi daha da anlaşıldı.
Kiliseye dönüştürülen Türk eserleri, 6 asırlık bir medeniyetten geriye kalan kırıntılar aslında.
Ekrem Hakkı Ayverdi Avrupa’daki Türk eserlerini tek tek inceledi ve yazdı. Ayverdi’nin tespit ettiği rakamlara göre, Avrupa’da inşa edilen Türk eseri sayısı 15.699.
Ben bu rakamın 2 katına yakın olduğunu düşünüyorum.
1970’lerden bugüne yeni tasnif edilen pek çok arşiv belgesi ve vakfiye ortaya çıktı. Macaristan’da Ayverdi usulüyle çalışarak 728 olan eser sayısının aslında 1.327 olduğunu belgeleriyle tesbit ettim.
Kaba bir hesapla 30.000 mimari yapı, düşünebiliyor musunuz, geriye kalan %5 ancak ediyor.
Avrupalının yok ettiği Türk mimari eseri 28.500 civarında. Biz ise kiliseye dönüştürülen 300 küsür yapıyı konuşuyoruz.
Asıl gündemde tutmamız ve üzerinde çalışmamız gereken bu 28.500 eser olmalı.
Geride kalanlara rahmet olsun
Devletimiz var olsun!
Mehmet Emin YILMAZ / 18.12.2020
|